Waarom hebben de middeleeuwen zo’n slechte naam?

Het is een periode van bijna 1.000 jaar tussen 410 en 1492 en wordt begrensd door de val van Rome en het West-Romeinse rijk en de ontdekking van Amerika door Columbus. In ons land worden het vaak de duistere middeleeuwen genoemd, een periode die het liefst zo snel mogelijk vergeten wordt.

De gouden eeuw die daarna kwam, is iets waar we als Nederlanders veel grager aan terugdenken. Ook in andere delen van Europa zijn de middeleeuwen bepaald niet het deel van de geschiedenis waarop men meest trots is. Er zijn ook uitzonderingen, in België ontstond in de middeleeuwen Bourgondië, een gebied van verlichting in donkere tijden waar het leven goed was. Nog steeds spreken we over bourgondisch genieten als een herinnering aan die tijd. Maar hoe was die tijd nu eigenlijk voor de mensen die in die tijd leefden?

Een duidelijk verdeling

Er was een zeer duidelijke verdeling in de samenleving in de middeleeuwen en wellicht dat deze er mede voor verantwoordelijk is dat deze tijd liever vergeten wordt.

1. Adel, hoe is die ontstaan en wat waren je voordelen?

Hoe is de adel eigenlijk ontstaan? Na de val van de laatste Romeinse keizer werden er nog steeds grote gebieden bestuurd door vroegere functionarissen van het Romeinse Rijk of juist vijanden daarvan. Deze noemden zichzelf ook al gauw keizer of koning. Trouwe functionarissen werden beloond met een titel en vaak een gebied met alles wat zich daarin bevond. Hun macht werd daar absoluut en ze waren alleen verantwoording schuldig aan hun keizer of koning.

In de kringen van de adel bestond de overtuiging dat hun bestuurlijke gaven erfelijk waren. Het ‘blauwe bloed’ mocht dus niet vermengd worden en trouwen vond alleen binnen de ‘eigen kring’ plaats. Alleen wettige kinderen konden een titel overnemen. Omdat niet alle nazaten bleken te beschikken over de juiste eigenschappen om een gebied te besturen, waren de onderdanen daar nog wel eens de dupe van. Het beeld van dappere ridders die de zwakken beschermden kwam beslist niet overeen met de werkelijkheid.

2. Geestelijkheid, waar stonden de geestelijken op de ladder?

Rome mocht dan gevallen zijn, de Rooms-katholieke macht werd in de middeleeuwen steeds groter. Rome benoemde in alle gebieden waar het geloof was verspreid bisschoppen die vaak niet onderdeden in macht en rijkdom voor de adel. Het was ook een gebruik dat een van de jongere zonen van de adel zich aan de kerk zou wijden, indien niet werd verwacht dat hij zou kunnen erven.

Hoewel er ongetwijfeld ook vele vrome priesters en andere geestelijken waren, werd er vaak losjes omgegaan met zaken als celibaat en leek het verwerven van rijkdommen ook vaak een meer belangrijke taak dan het redden van zielen. Een van de redenen voor het ontstaan van het protestantisme lag in de ontaarding van de RK-kerk. Het verkopen van aflaten waarmee zonden konden worden afgekocht en een plaats in de hemel kon worden verzekerd, is een typisch middeleeuws gebruik. De geestelijkheid hamerde bij de bevolking ook op het feit dat ze dienden te gehoorzamen aan de adel die door God boven hen was gesteld en aan de beloning die zou volgen in de hemel.

3. Burgers en boeren

De overgrote meerderheid van de mensen die de middeleeuwen meemaakten waren boeren. Maar ook in die tijd was er behoefte aan andere ambachten. Een smid was noodzakelijk voor ieder gebied waar een bepaald aantal mensen woonden om metalen voorwerpen te maken of te repareren. Ook andere beroepen, van kleermaker tot wijnhandelaar, ontstonden. De beroepsgroepen vormden vaak gilden om bepaalde regels in te voeren en onbekwame vakgenoten te weren.

Hoe dorpen en steden ontstonden

Het was logisch om dichter bij elkaar te gaan wonen, omdat er geen land nodig was voor akkerbouw en veeteelt. Deze burgers werden rijker en verlangden naar meer zelfstandigheid en vrijheid. Ze kochten privileges van de adel, bijvoorbeeld om zelf belastingen te mogen heffen in een dorp, maar ook om muren rond een stad te mogen bouwen om die te beschermen. Daarbij werd beslist niet alleen gedacht aan vijanden buiten het gebied maar ook aan de heersers zelf. In goed beschermde steden werden de burgers steeds machtiger en minder afhankelijk van hun adellijke bestuurder.

Boeren in de middeleeuwen waren slaven van hun heer

Voor boeren was het leven in de middeleeuwen beslist geen pretje. De meeste waren horigen en dat hield in dat ze weinig meer dan slaaf waren. Alles was ze verbouwden of aan vee bij elkaar brachten, kwam toe aan de heer van het gebied waar de boeren woonden. Deze liet de boeren houden wat de landheer goeddunkte en dat was vaak amper genoeg om van te leven. Daarvoor werd de boeren bescherming geboden, maar lukte ook niet altijd als in onrustige tijden benden door het land zwierven en alles plunderden wat ze tegen kwamen. Als een boer een goede heer had getroffen kon hij wellicht genoeg sparen om zichzelf vrij te kopen. Als vrij boer kon hij afspraken maken met zijn landheer over oogsten en vergoedingen daarvoor.

De pest, het dodelijke virus van de middeleeuwen

In de periode tussen 1347 en 1351 stierven in Europa circa 75 tot 100 miljoen mensen aan de pest. Wetenschappers schatten dat het een paar eeuwen heeft geduurd voordat de bevolkingsaantallen weer op het normale niveau terug waren gekomen. De dood van 1/3 van de bevolking zorgde voor enorme problemen. Inmiddels is bekend dat de pest wordt veroorzaakt door een bacterie en wordt overbracht door vlooien op ratten.

De ziekte is enorm besmettelijk en komt behalve in Europa en Australië nog steeds op alle continenten voor. Inmiddels is de ziekte echter met antibiotica eenvoudig te bestrijden gelet op de bacteriële achtergrond. Het is niet verwonderlijk dat juist in de middeleeuwen deze pandemie optrad benevens een aantal andere veel voorkomende besmettelijke ziekten.

In de Romeinse Tijd was er enig begrip van geneeskunde en was hygiëne relatief vanzelfsprekend. Baden was ontspanning en voor vrijwel iedereen mogelijk. In de Middeleeuwen verdween deze gewoonte en werd baden, ook in open water als gevaarlijk beschouwd voor de gezondheid. Ook hadden artsen hoogstens enig begrip van geneeskunde en werkten ze met geneeskrachtige kruiden en aderlatingen. In de tijd van de pest wordt geschat dat er evenveel artsen omkwamen als vluchtten.

Waren middeleeuwers altijd dronken?

Er wordt wel eens gegrapt dat het er in de Middeleeuwen zo ruw aan toe ging, omdat iedereen constant dronken was. Dat was uiteraard niet het geval, maar het is een feit dat in deze periode er meer bier werd gedronken dan water. Dat was ook logisch omdat het drinkwater dat werd gehaald in de buurt van menselijke bewoning bijna altijd besmet was en tot onaangename ziekten zou leiden. Dat verband was duidelijk vastgesteld.

In plaats van water werd door het ‘gewone’ volk dan ook bier gedronken en in betere kringen wijn. Maar erg dronken zal men daar niet van geworden zijn. Het bier en de wijn waren met zoveel water aangelengd dat de alcohol voldoende was om de meeste bacteriën te doden maar weinig invloed had op de geestesgesteldheid van de gebruikers ervan. Dat de normen op het gebied van zedelijkheid in de betreffende eeuwen beduidend losser waren dan in de periode ervoor of erna kan niet worden geweten aan het drinken op iedere leeftijd.

De straffen uit de middeleeuwen

De landheren in de middeleeuwen hadden ook de recht om over leven en dood te beschikken. Dat zorgde ervoor dat de doodstraf kon worden uitgesproken voor vrijwel ieder vergrijp als het de heer beliefde. Een gruwelijke dood in het openbaar kon de straf zijn voor het stropen van een konijn, maar ook voor het beledigen van de landheer of wellicht omdat deze de betreffende persoon gewoon ter dood wou hebben gebracht. Het in het openbaar terechtstellen werd in eerste instantie gezien als een afschrikwekkend voorbeeld. Het werd echter al gauw een vermakelijkheid voor de toeschouwers die weinig andere ‘uitjes’ kenden. Het draagt verder bij aan een tijdstip van duisternis waar de meeste mensen liever niets over willen weten.

Martelen

Wellicht het meest verafschuwde begrip uit de middeleeuwen is het bewust en vrijwel zonder grenzen martelen van mensen. Het meest zwarte hoofdstuk uit de geschiedenis van de RK-kerk begon in de dertiende eeuw. Toen stond de paus martelen in iedere mogelijk vorm toe om ketters een bekentenis te ontlokken. Ook in de burgerlijke rechtspraak werd dit middel vanaf dat moment steeds vaker ingezet.

Het lijkt wellicht onbegrijpelijk dat een dergelijk middel werd gebruikt, omdat ook in die tijd iedereen moet hebben beseft dat elk mens zou bezwijken onder de kwellingen die werden verzonnen door vaak zieke geesten. Men noemde echter als rationele reden dat door marteling erger zou worden voorkomen. Iedere ketter zou voor een verdere aantasting van het echte geloof kunnen veroorzaken en een gruwel zijn in het oog van God. Alles was dus toegestaan om dit te voorkomen.

Conclusie: de middeleeuwen worden gezien als duistere periode

Het voorgaande verhaal lezende is het wellicht begrijpelijk dat de middeleeuwen als een duistere periode worden beschouwd in Europa. Hierbij dient wel te worden bedacht dat op andere continenten in deze periode een bloeiende beschaving heerste of mensen nog een band met de natuur hadden en in vele opzichten leefden als in de prehistorie. In Europa waren de middeleeuwen wel de aanzet tot een periode van bloei. Daarna zou de geschiedenis worden herontdekt in de renaissance.